نگاهی به زندگی یهودیان کوهستان؛ قومی که از ایران به قفقاز کوچیدند
آذربایجان سالها میزبان مردمانی از نژادهای مختلف بوده است، از جمله یهودیان کوهستان که بازماندگان یهودیانی هستند که صدها سال پیش از ایران به قفقاز کوچیده‌اند.
یهودیان کوهستان یا تات‌های یهودی که یهودیان قفقاز هم نامیده می‌شوند، گروه مردم ایرانی‌تبارند که از قرن پنجم میلادی مهاجرت کرده‌اند. آنان به نام‌های «داغ جوودی» و «جوهوری» نیز خوانده می‌شوند.
شماری از این یهودیان امروز در شهر شهرستان کراسنایا اِسلو بودا در جمهوری آذربایجان زندگی می‌کنند و به تازگی موزه‌ای برای حفظ و معرفی میراث آنان برپا شده است.
ایگور شائولوف، مدیر موزهٔ یهودیان کوهستان در معرفی این موزه می‌گوید: «این موزه، تنها موزهٔ یهودیان کوهستان در جهان است. شماری از اسناد و اشیا و دست‌ساخته‌های این قوم اینجا نگهداری می‌شود و این مکان به معرفی گذشته و امروز یهودیان کوهستان اختصاص دارد. همچنین اینجا نشان‌دهندهٔ تعامل بسیار و احترام متقابل میان یهودیان و آذربایجانی‌هاست.»
سبک معماری خاص شهرستان کراسنایا اِسلو بودا، آن را از دیگر شهرهای آذربایجان متمایز می‌کند. مردم اینجا سنتهای چندصدسالهٔ خود را حفظ کرده‌اند.
نائوم نفتالی‌یف، راهنمای موزه یهودیان کوهستان با نشان‌دادن ماکتی از یک کنیسهٔ قدیمی می‌گوید: «این بنا شش کَمبَره نام دارد که در زبان محلی ما، یعنی زبان جوهوری، به معنای کنیسهٔ شش گنبدی است. این بنا در سال ۱۸۸۸ ساخته شد و در ابتدا کنیسه بود. اما در دوران اتحاد جماهیر شوروی، متأسفانه به کارگاه قالی‌بافی تبدیل شد چون امور مذهبی ممنوع بود. اما بعد از فروپاشی شوروی اینجا نوسازی شد و اکنون دوباره کنیسه است.»
کراسنایا اسلوبودا، بیرون از اسرائیل و آمریکا، تنها شهرستان تماماً یهودی‌نشین جهان است، و جمعیتی حدود ۳ هزار و پانصد نفر دارد.
مدرسهٔ سنتی یشیوا هم جایی است که بچه‌ها در آن زبان عبری، تورات و نیز سنتهای یهودیان کوهستان را می‌آموزند. دهه نود میلادی برای بسیاری از جوانان اینجا سالهای دشواری بود، چون پس از فروپاشی شوروی آنها مجبور شدند برای یافتن کار مهاجرت کنند. اما حالا به‌یاری گروه‌های راستکیش یهودی، بچه‌های اینجا هم کنیسه‌ای برای نیایش دارند و هم مدرسه‌ای که در آن درس بخوانند.
اسلام مذهب اصلی مردم آذربایجان است اما ادیان دیگر هم پیروانی در این کشور دارند. حمد‌الله دین‌یاروف، کارشناس علوم اسلامی دربارهٔ همزیستی ادیان در آذربایجان می‌گوید: «مسلمانان و یهودیان قرن‌ها در محلهٔ گوبا کنار هم زندگی کرده‌اند. چنین محله‌ای می‌تواند الگویی برای دیگر جاها باشد.»
موزهٔ یهودیان کوهستان که سال گذشته افتتاح شده، گام مؤثری در راستای حفظ و معرفی این اجتماع خاص، و فرهنگ و سنن چندصد سالهٔ آنها به‌شمار می‌آید.
یهودیان قفقاز از دید زبان و برخی دیگر شناسه‌ها از جامعهٔ فارسی‌زبانان به‌شمار می‌آیند. برخی از این مردم در ایران، افغانستان و آسیای میانه (یهودیان بخارا) زندگی می‌کنند. «کوهی» نامیده شدن یهودیان آسیای میانه، در سدهٔ ۱۹، پس از اینکه همهٔ مردم قفقاز در دفترهای سازمانی روسیه نام «کوهی» (داغلی) گرفتند، صورت پذیرفت.
